अभिनव भारत मंदिर - नाशिक- क्रांतितीर्थ

 

अभिनव भारत मंदिर -एक दुर्लक्षित क्रांतीतीर्थ 

-

हेमंत सांबरे 

आपल्या देशांत इतिहासाचे बरेच वाचन होत असले तरी ज्या ठिकाणी हा  इतिहास घडला त्या ठिकाणाकडे कायमच अक्षम्य दुर्लक्ष होत असते .  कारण इतिहास जेथे घडला त्या ठिकाणची रचना शक्यतो जशीच्या तशी जपून  ठेवणे , ही त्या इतिहासाला वा तेथल्या स्मृतींना जपण्यासाठी खूप आवश्यक असते . अशी किती ठिकाणे असावीत जेथे ऐतिहासिक  पुरुष स्वतः  वावरले , त्यांनी अनेकांना प्रेरणा दिली ती ठिकाणे जपली तर त्या इतिहासाची , त्या प्रेरणेची आठवण ही तितकीच ठळक राहते . 

नाशिक ही तर सावरकरांची सुरुवातीची कर्मभूमी ! येथेच त्यांच्या क्रांतिकारी विचारांचे बीजे पडली , व ती पुढे जगभर फोफावली . हे मी त्याआधी त्यांनीच लिहलेल्या पूर्वपीठिका व माझ्या आठवणी व  इतर पुस्तके यातून खूप वेळा वाचलेही होते . पण प्रत्यक्षात या ठिकाणी जाणे हा एक अदभुत व रोमांचकारी अनुभव असतो ( अशीच भावना माझी रायगडाला भेट दिली तेव्हाही झाली होती ! ) . १८९९ साली सावरकर मध्य नाशकात ' तीळभांडेश्वर बोळ " नावाच्या गल्लीत राहायला होते असे मी खूप वेळा वाचले होते व हे ठिकाण नक्की कसे आहे हे बघायची खूप  उत्सुकता होती व हे ठिकाण बघण्याचा योग अलीकडेच आला . 

हे ठिकाण बरोबर पंचवटी घाटाच्या समोर गोदावरीच्या काठावर असल्यासारखे असले तरी दाट घरांच्या गर्दीत आहे . सहसा बोळ/गल्ली अरुंद असते  , मुख्य रस्त्यापासून आत असते, तशीच आहे . आता जाताना ' अभिनव भारत गल्ली " अशी छोटी पण ठळक पाटी ही लावलेली आहे ( सोबत जोडतोय ) .त्या पाटीपासून गल्लीत आत वळताना , येथेच सावरकर व त्यांच्या सुरुवातीच्या सहकाऱ्यांची ही पावले पडली होती हे आठवून अंगावर काटा आला . आणि ही पावले एका परम निश्चय असलेल्या थोर क्रांतिकारकांची होती , मग त्या रस्त्याला , त्या धुळीला आम्ही माथी का लावू नये ? या माझ्या भावनिक स्वभावाने मी खाली वाकून नमस्कार केला व ती माती कपाळी लावली . थोडे पुढे गेल्यावर मात्र उजव्या हाताला  अभिनव भारत मंदिराची मुख्य इमारत आहे , ज्याच्या दरवाजावर लिहले आहे की " या परिसरात स्वातंत्र्यवीर सावरकर , देशभक्त बाबाराव सावरकर व स्वातंत्र्य कवी गोविंद राहत होते -१८९९ ते १९०९ . ती पाटी बघून खूप आनंद झाला .

आत गेल्यावर एक समोर जुन्या वाड्यासारखी  दोन मजली इमारत दिसते व त्याच्या उजव्या व डाव्या हाताला इतरही घरे आहेत . सहसा बहुतेक ऐतिहासिक ठिकाणी स्थानिक ( Local ) लोकांना जी अनास्था वा नावड असते तशीच  ती इथेही दिसली . आत गेल्यावर मात्र सगळ्या दारांना कुलुपे दिसली व आमची निराशा झाली . वर जिना चढून गेलो व तिथेही कुलुपच होते .पण ' हार मानणे'  हे सावरकर भक्तांना मान्य नसते .शेजारच्या घरामध्ये एक काकू खिडकीत दिसल्या व त्यांना तब्बल पाच सहा वेळा हाक मारून , येथे कुणी असते का विचारले , मग त्यांनी सांगितले की (ते ही अर्धवट ! ) शेजारी चावी आहे . मग आम्ही खाली उतरून परत शोधत गेलो तर बरोबर मुख्य दरवाजाच्या बाजूने एक छोटा दरवाजा व खोली  होती त्यातून आत गेल्यावर एक साधारण तिशीच्या आतला मुलगा बाहेर आला व त्याला मी सांगितले की , आम्ही अभिनव भारत मंदिर बघायला आलो ..काही मदत होईल का , चावी आहे का ? ....येथेच आमच्या भेटीला एक नवीन वळण मिळाले .कारण हा मुलगा म्हणजे तेथेच राहणारा नचिकेत महाजन ! नचिकेत ने लगेच चावी घेतली व आमच्याबरोबर आला व  त्याच्या बरोबर आम्हाला पहिल्या मजल्यावर घेऊन गेला .

नचिकेत नुसता चावी घेऊन आला नाही तर त्याने पूर्ण एक ते दीड तास आम्हाला वेळ देऊन अनेक प्रकारची नाविन्यपूर्ण माहिती ही आम्हाला सांगितली .  वाचकहो , या लेखाचा स्पष्ट उद्देश ' अभिनव भारत मंदिर ' व हा परिसर जेथे वीर सावरकरांनी त्यांचे सुरुवातीचे क्रांतिकार्य  सुरू केले त्या परिसराकडे वाचक , सावरकर प्रेमी व इतर राष्ट्रप्रेमी  लोकांचे लक्ष वळविणे हाच आहे व लेखाच्या शेवटी मी यशस्वी होईल यात खात्री आहे .

{हेच ते स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांच्या हस्ताक्षरातील नाशिक नगरपालिकेला लिहलेले पत्र 

अभिनव भारत मंदिर ही संकल्पना मूळ स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांचीच आहे . हे मंदिर कसे असावे हे ही त्यांनी अतिशय सविस्तर एका पत्रात लिहून ठेवले आहे ( या मूळ पत्राची soft copy मी सोबत जोडत आहे . सावरकरांनी सांगितल्याप्रमाणे खालील दोन खोल्यापैकी एका खोलीला " अनंत कान्हेरे " यांचे नाव दिले असून दुसऱ्या खोलीला " कर्वे-देशपांडे " असे नाव दिले आहे .हे जॅक्सन खटल्यातील नाशिक अभियोगातील थोर क्रांतिकारक व सावरकरांचे अभिनव भारतातील नाशिक मधील सहकारी ! ( या सर्वांना फाशीची शिक्षा झाली ). वरच्या मजल्याच्या कक्षाला " देशभक्त बाबाराव सावरकर " यांचे नाव देण्यात आले आहे . वरचा कक्ष म्हणजे विशेष आहे,कारण येथे अभिनव भारताशी संबंधित जगभरातील क्रांतिकारक व मंडळी यांची छायाचित्रे आहेत . तसेच काही पुस्तकांचा संग्रह ही येथे केला आहे . सावरकर लिखित या पत्रात त्यांनी  तीन हजार रुपये त्यावेळी असलेल्या नाशिक पालिकेला दिले आहेत व त्यातून अभिनव भारत मंदिराची देखरेख करण्याबाबत सूचना दिल्या आहेत . विशेष बाब म्हणजे या सगळ्या प्रकारात स्वातंत्र्यवीरांनी माझे  नाव कुठे टाका वा कुठल्या कक्षाला माझे नाव द्या असे कुठेही म्हटले नाही , तर उलट आपल्या क्रांतिकार्यातील सहकाऱ्यांचे स्मरण ठेऊन पुढच्या पिढीला त्यांची आठवण राहील अशी सोय करण्याचा प्रयत्न केलेला दिसतो ( सध्याच्या नेत्यांच्या वागण्याशी पूर्णपणे विसंगत ! ) . अभिनव भारत मंदिरातील वरच्या कक्षातील अनेक क्रांतिकारकांची चित्रे , कात्रणांचे फोटो इ बघताना बराच वेळ गेला .मधून मधून नचिकेत अतिशय उपयुक्त माहिती देतच होता . 

नचिकेत माझ्यासारखाच 'सावरकर 'या विषयावर खूप भावनिक वाटला . सावरकर जेव्हा या भागात राहायला आले तेव्हा त्यांचे वय १७-१८ असे होते . नचिकेत ने अत्यंत जिव्हाळ्याने अनेक घटना , गोष्टी सांगीतल्या . सुरुवातीला ही मित्रमंडळी येथे जमत व देशभक्तीच्या , राष्ट्रकार्य करण्याच्या , निस्वार्थी राहण्याच्या शपथा घेत ते हेच पवित्र ठिकाण !  जेव्हा यांची बैठक सुरू व्हायची तेव्हा तिथे एक काचेचा दिवा जळत असायचा व बैठक संपेपर्यंत ती काच चांगलीच तापलेली असायची...मग ज्याला क्रांतिकार्य, गुप्ततेची शपथ द्यायची तो ती काच हातात घेऊन शपथ घ्यायचा ...बऱ्याचदा हाताचा मांसल भाग निघून यायचा पण हे स्वातंत्र्य-वेडे तरुण हातातून ती काच सोडायचे नाहीत .....पुढे प्रत्यक्ष शत्रूच्या (ब्रिटिशांच्या ) हातात सापडल्यावर होऊ शकणाऱ्या छळाची एकप्रकारे ही पूर्वतयारी असायची !

तसेच जरी स्वतः सावरकर शपथबद्ध होते , व देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी त्यांनी हे व्रत घेतले असले तरी ते बरोबर येत असलेल्या तरुणांना यातल्या धोक्यांची ही पूर्वकल्पना देत व तुम्हास आवश्यक वाटेल तर प्रथम आपल्या कुटुंबाला महत्व द्यावे असेही सांगत .असे असूनही विनायकाचे व्यक्तिमत्त्व इतके चुंबकीय होते की त्यांच्यापेक्षा दुप्पट वयाचे लोकही त्यांना आपला नेता मानत ( म्हसकर , पागे आदी उदाहरणे ) . साधे अर्धा तासही जो विनायकाच्या संपर्कात आला तरी तो व्यक्ती कायमचा त्याचा स्नेही होऊन जाई . नाशकात ' मित्रमेळा ' ही खूप महत्त्वाची संस्था होती व प्लेग सारख्या आपत्तीत त्यांनी अनेकांना मदत केली होती .

【सावरकर यांच्या कल्पनेतील स्वातंत्र्यदेवता 】

खाली उतरल्यावर डाव्या हाताला सावरकरांच्या कल्पनेतील ' स्वातंत्र्यदेवते' ची मूर्ती आहे .या देवीने विविध शस्रे हाती घेतली आहेत व ही देवी ठणकावून सांगत आहे , '  रणावीण स्वातंत्र्य कोणा मिळाले ? ' . थोडे पुढे गेल्यावर ठीक प्रवेशद्वार जेथे आहे तिथेच १८५७ ते १९४७ पर्यंत ज्या क्रांतिकारकांनी देशासाठी बलिदान दिले त्यांना एक शिलालेख लिहून आदरांजली वाहिली आहे .

वरचा कक्ष व इतर महत्वाची ठिकाणे  बघून झाल्यावर नचिकेत आम्हाला तो राहत असलेल्या जागेत/घरात घेऊन आला .आम्ही तेथे बसलो ...तो मला आठवले व मी नचिकेतला विचारले की , "माझ्या वाचनात आलं होतं की कवी गोविंद येथेच राहत , तर ती नेमकी जागा तरी कुठली ? " , त्यावर नचिकेत ने सांगितले , " आपण ज्या खोलीत आत्ता बसलोय , ती हीच स्वातंत्र्य कवी आबा दरेकर उर्फ कवी गोविंद यांची खोली! "  हे ऐकताच माझ्या शरीरावर खरोखर रोमांच उठले . नचिकेतने कवी गोविंद जेथे बसत ती जागा दाखवली (सोबत फोटो जोडला आहे ) . येथेच बसून कदाचित त्यांनी '  रणावीण स्वातंत्र्य कोणा मिळाले ?' " व इतर अनेक महान काव्ये  लिहली असतील . मृत्यू जवळ आल्यावर येथेच बसून  त्यांनी अजरामर  झालेली कविता  ' सुंदर मी होणार ' लिहली . मी भारावून गेलो . (ज्या वाचकांनी ही कविता वाचली नसेल त्यांनी जरूर वाचा , मृत्यूचे स्वागत करणारे इतके सुंदर काव्य जगाच्या पाठीवर कदाचितच कुठल्या कवीने लिहले असेल!) जेथे  या अद्भुत काव्यांची निर्मिती झाली त्याच खोलीत मी आज प्रत्यक्ष बसलो होतो . मी त्या जागेला व खोलीला नमस्कार करून बाहेर आलो . ही अशी प्रेरणादायी ठिकाणे आपण जपणार आहोत की नाही ? सगळ्यांनी एकत्र येऊन प्रयत्न करावे लागतील .याच खोलीच्या आसपास ते भुयार ही असावे जेथे अभिनव भारताच्या गुप्त बैठका होत .  

(हीच ती स्वातंत्र्य कवी गोविंद यांची खोली ) 

सावरकर हे लहानपणापासूनच मैत्रीला जागणारे व जीवाला-जीव देणारे असे व्यक्तिमत्त्व होते. कवी गोविंदाना तर स्वतः सावरकर  पाठीवर घेऊन विविध ठिकाणी जात (कवी गोविंद अपंग होते ) . त्रास भोगणे , कष्ट भोगणे यात आपणच पुढे असावे , असेच त्यांना वाटे .त्या अर्थाने ते खरे लीडर होते . ज्या वयात भावी संसाराची सुखस्वप्ने रंगवावीत , त्याच वयात सावरकर मात्र पेशव्यांच्या सरकारवाड्याच्या समोर उभे राहून पुन्हा स्वराज्य कसे आणता येईल त्याबद्दल च्या नियोजनात दंग होते !  

बाहेर आल्यावर नचिकेत ला विचारले की सावरकर बंधू जेथे राहत तो  वर्तकांचा वाडा कुठला ? नचिकेत ने मला दाखवला व सांगितले की आता सध्या ते घर तिवारी नामक व्यक्तीने विकत घेतले आहे . पुढच्या वेळी गेले की प्रत्यक्ष त्या वाड्यात/घरात जाण्याचे मी ठरवले आहे . 

तसेच हे' तीळभांडेश्वर' नावाचे हे नक्की काय आहे हे नचिकेत ला विचारले .तो तेथून जवळच असलेल्या ' तीळभांडेश्वर' च्या महादेव मंदिराच्या आवारात आम्ही गेलो . आता गाभाऱ्यात जाऊन आम्ही दर्शन घेतले . हे मंदिर नाशकातील इतर अनेक मंदिराप्रमाणे चारही बाजूने घरांनी वेढलेले असे आहे . येथली महादेवाची पिंड दरवर्षी तिळा-तिळाने वाढते असे म्हणतात .

(तीळभांडेश्वर मंदिर ) 

हा रविवारचा दिवस असूनही , मी नचिकेत बरोबर जवळपास दोन तास असूनही ' अभिनव भारत मंदिर ' ला भेट द्यायला अजून कुणीही आल्याचे दिसले नाही . मूळ इमारत जुनी होत असून , त्याचे संवर्धन करणे या गोष्टीकडे कुणाचे ही लक्ष आहे असे वाटत नाही . हे ठिकाण सध्या ट्रस्ट च्या ताब्यात असून ट्रस्टी देखील फार लक्ष देत असतील असे वाटत नाही . डॉ बाबासाहेब आंबेडकर यांनी म्हटले आहे , " जो देश , देशातील लोक आपला इतिहास ,  ऐतिहासिक  स्थळे यांना  विसरतात , तो देश लवकरच  रसातळास जातो " येथली सगळी परिस्थिती बघून मलाही असेच वाटले की आपण त्याच वाटेवर प्रवास करतोय का ?

मी या ठिकाणी जाऊन आलो व एक अद्भुत अनुभव घेतला .तुम्ही ही जा , आणी तुमचे ही अनुभव इतरांना सांगा , कारण आपण सारे जितके जाऊ , जितकं या क्रांतीतीर्था बद्दल बोलू तितके जास्त लोक येथे येतील व या पवित्र क्षेत्राचा विकास होईल .

जय सावरकर 

© हेमंत सदाशिव सांबरे 

Contact -9922992370 . 

२५.११.२०२१ .

वाचकांचा अभूतपूर्व प्रतिसाद