#हिंदूंचे सण-उत्सव - भारतीय अर्थव्यवस्थेचे आधारस्तंभ

# *हिंदूंचे सण-उत्सव - भारतीय अर्थव्यवस्थेचे आधारस्तंभ

हा विषय मांडण्याचे बरेच दिवस मनात होते , त्याला मुहुर्त आज मिळाला . हिंदू संस्कृती हा अतिशय खोल व गहन विषय आहे .  यात आपण जितके आत आत जाऊ तितके आपल्याला अनेक व विविध प्रकारचे मोती ,रत्ने इ  सापडत जातात . 

सहसा एखादा विषय आपल्या मनात बरेच दिवस असतो , पण आपण स्वतः   Convince  नसू तर तो कागदावर उतरत नाही ..अलीकडे माझ्या मुलाची मुंज ( उपनयन संस्कार ) झाली व या विषयाची व्याप्ती व समज आपोआपच आली व मी लेखणी परजून सज्ज झालो .

आपल्या हिंदू धर्मात वर्षातील बाराही महिने सतत काही ना काही सण , उत्सव , लग्नं ,  समारंभ इ सुरूच असतात . तुम्ही जर बारकाईने बघितले वा अभ्यास केला तर प्रत्येक सण व आजूबाजूचा निसर्ग व त्यात होणारे बदल यांची अद्भुत सांगड घातलेली दिसून येईल . प्रत्येक गोष्ट करण्यामागे काहीतरी कार्यकारणभाव असतो व त्यामागे पैसा वा चलनवलन फिरण्याचे अर्थकारण दिसून येईल . या हिंदू धर्मातील कोणतीही गोष्ट *विनाकारण* अशी नसतेच मुळी , पण त्यामागचे  अर्थशास्त्र समजून घेता आले पाहिजे ..

कसे ते समजून घेऊ , चला तर मग! 

आज हिंदू धर्मात जी जातींची रचना आढळते , ती मुख्यतः त्या त्या लोकांचे व्यवसाय आहेत व हे सगळे व्यवसाय आपल्या सणांशी निगडित आहेत,  हे आपल्या सहज लक्षात येईल . काळाच्या ओघात जे काही भिन्न-भिन्न जातींमध्ये हिंदू विभागले गेले आहेत , ते केवळ या व्यावसायिक वाटणीमुळे असले तरी सणांच्या निमित्ताने व त्याचवेळी  एकमेकांत होणाऱ्या व्यवहारांमुळे  हे परत विशाल अशा हिंदुजातीत  एकरूप होतात . त्यामुळे मी हा लेख लिहताना अनेक जातीचा उल्लेख समोर आला तरी , आजच्या बदलत्या परिस्थितीत कुणीही कुठलाही व्यवसाय करावा याच मताचा मी आहे .

हे सगळे मांडताना अलीकडे आम्ही स्वतःच जो जिवंत अनुभव घेतला , त्या अनुभवालाच मध्यवर्ती  ठेऊन हा विषय सांगणे मला जास्त व्यावहारिक ( Practical ) वाटत आहे . 

काही दिवसांपूर्वी माझ्या मुलाची मुंज झाली , त्याआधीचे  सात ते आठ महिने म्हणजे खरेदी ,तयारी इ साठीचे होते व त्यातून जे अनुभव आले तेच मी सांगणार आहे, म्हणजे वाचक अधिक चांगल्या प्रकारे हा मुद्दा समजून घेऊ शकतील . 

शिवाय अलीकडे कुठलाही सण इ आला की हिंदूच आधी त्या सणांची , परंपरेची चेष्टा करायला सुरुवात करतात ..आम्ही कसे *पुरोगामी* आहोत , *आधुनिक* विचारांचे आहोत हे दाखवायचा केविलवाणा  प्रयत्न करतात व या प्रयत्नात कदाचित अप्रत्यक्षपणे स्वतःच्याच पायावर कुऱ्हाड कसे  मारून घेत आहेत हे सिद्ध करून दाखवणे हा ही या लेखाचा प्रमुख उद्देश आहे .

 इथली ( भारतातील ) हिंदू संस्कृती नष्ट होण्यात , तुमचे *आर्थिक बळ* ही नष्ट होणार आहे , हे ही मी सिद्ध करून दाखविणार आहे .

आमच्या घरात हा जो मुंजीचा समारंभ झाला त्यात क्रमशः मी आम्ही ज्या प्रकारच्या वस्तू /सेवा खरेदी केल्या त्या आपण बघू व हे करताना त्याचे लाभार्थी ( Beneficiary )  कोण-कोण होते व त्यामुळे अर्थकारण कसे फिरले/फिरते ते ही पाहू ----

१ . सोने - चांदी - इतर दागिने खरेदी  आपल्याकडे कुठल्याही लग्नात ही खरेदी म्हणजे अविभाज्य भाग आहे . याचे लाभार्थी मुख्यत्वे *सोनार ,* सोन्याचांदीची दुकाने आहेत .शिवाय तेथे असणारे कारागीर यांना ही रोजगार मिळाला . 

२ . कपड्यांची खरेदी - येथे कपडे विकणारे दुकानदार , शिंपी ( Tailor )  ते थेट हे कपडे ज्या मिलमधून बनून आले तेथील काम करणारे कामगार  व कपडे  बनविणारे ( Manufacturers ). माझ्या मुलाचा कुर्ता त्याला बसत नव्हता , पण त्याला फिट करू शकेल असा टेलर आम्हाला सहजपणे मिळत नव्हता ..अखेर एका टेलरने अतिशय skilfully हे काम करून दिले (हा हुशार टेलर जातीने मुस्लिम ) व त्याचे काम आम्हाला खूप आवडले . 

३ . पूजा साहित्य इ - आता हा कार्यक्रम करताना आधी , कार्यक्रमात व नंतर ही विविध प्रकारच्या पूजा संपन्न झाल्या . जसे आधी ग्रहयज्ञ , प्रत्यक्ष मुंज व नंतर सत्यनारायण इ . आता यात आपण वस्तूंची यादी पाहु . फुले , हार , फळे , झाडांची पाने (उदा-सत्यनारायण-केळीची पाने ) , कुंकू, हळद , तांदूळ ( उदा- अक्षता - त्या फेकू नये , वाया जातात त्यापेक्षा गरिबाला द्याव्या असे अनाहूत सल्ले फक्त हिंदूंना दिले जातात , पण असे सल्ले देणारे लक्षात घेत नाहीत याच वस्तूंचा व्यापार करणारे कुठल्याही जातीचे /धर्माचे असू शकतात/असतात  ) , विविध प्रकारची धान्ये , यज्ञ करताना लागलेले तूप , दही , दूध इ इ . आता आपण लाभार्थी लोकांची यादी बघूया . शेतकरी ( जो ही फळे, फुले , धान्य इ पिकवतो ) , व्यापारी , फुले विकणारा , दूध/दही विकणारा , पूजा करणारा पुरोहित ( बहुधा जातीने ब्राह्मण ) , धान्य विकणारे किराणा दुकानदार व या सर्व साखळीत काम करणारे कामगार हे सगळेच लाभार्थी आहेत . 

३ . प्रवास - या कार्यक्रमाच्या निमित्ताने आमचा खूप प्रवास झाला . यात आता लाभार्थी कोण ते बघू . पेट्रोलपंप, हॉटेल्स ( जिथे आम्ही जेवलो ) , टोलनाके ( Money to Government ) .आमच्याकडे बरेच नातेवाईक बसने , खासगी वाहनाने आले ,त्यांनीही येताना केलेले वेगवेगळे खर्च . 

४ . पत्रिका छापणे - लाभार्थी - Printing Press 

५ . सजावटीसाठी घेतलेल्या वस्तू इ - यात ही भरपूर खरेदी झाली . तसेच प्रत्यक्षात सजावट करायला  ज्यांनी सेवा दिली (Vendors ) 

६ . मुंजीत आलेले वादक इ 

७ . मंगल कार्यालय व तेथील केटरिंग (यात परत अगदीं आपण मागे मागे गेलो तर त्यांनाही भाज्या , फळे  , धान्य इ इ सगळेच पुरविणारे लाभार्थी सगळेच आले  ) 

अशी ही यादी खूप मोठी होऊ शकते . कदाचित माझी नजर सगळ्याच बिंदूपर्यंत   पोहोचू शकलेली नाही (वाचक मला मदत करु शकतात ) . हिंदूंच्या पूजा-अर्चा , समारंभ  इ मध्ये फक्त ब्राह्मण मंडळींचा फायदा होतो असा चुकीचा व सर्वथा खोटा narrative पसरविण्याचे काम सुरू आहे ,त्याला हे विश्लेषण पूर्णपणे खोडून काढत आहे व छेद देत आहे . 

एकूण काय तर हिंदूंचे सण , उत्सव , हिंदूंचे देव , हिंदूंची मूर्तीपूजा , हिंदूंचे संस्कार , हिंदूंच्या परंपरा इ ची खिल्ली उडवणे , चेष्टा करणे इ तुम्ही किंवा इतर कुणी  करत असाल तर लगेच थांबा ----कारण हे करताना लक्षात घ्या की या सगळ्या गोष्टी होत आहेत व त्या होत असल्यामुळेच तुमच्या-आमच्या घरात प्रत्यक्ष- अप्रत्यक्षपणे पैसा येत आहे , आपले चलनवलन होत आहे .

भारतीय उपखंडात अफगाणिस्तान, पाकिस्तान , बांगलादेश इ ठिकाणी बरोबर ७० ते १०० वर्षांपूर्वी हिंदू संस्कृती सुखनैव नांदत होती . तेथे ती नष्ट केली गेली  . आज या देशांची परिस्थिती अतिशय वाईट आहे व त्यांच्या अर्थव्यवस्था भिकेला लागल्या आहेत . काही मुर्ख लोकांच्या नादी लागून उरलेल्या हिंदुस्थानात देखील हेच करण्याचे घाटत आहे व तसेच प्रयत्न सुरू आहेत ..

विशेषतः (सर्वात आधी ) हिंदूंनाच  विनंती आहे , हे उद्योग थांबवा ! तुम्ही स्वतः ही आपल्या हिंदू धर्मातील कुठल्याही प्रतिकांची चेष्टा करू नका इतरांना ही करू देऊ नका ...' *मूर्तिपूजा'* का गरजेची आहे व त्यामागे आपल्या पूर्वजांची काय दूरदृष्टी होती ते समजून घ्यावे व इतरांना ही समजून सांगावे .

 *दिवाळी* आल्यावर कसे भारताचे अर्थकारण वेगाने फिरू लागते आपणा सर्वांना माहीत आहे . कित्येक व्यापारी स्वतः मान्य करतात की आमचा पूर्ण वर्षाचा बिझनेस त्या दिवाळीच्या पंधरा दिवसांत होतो ..तसेच एप्रिल-मे हे लग्नसराई चे महिने , त्यांचे ही अर्थकारण समजून घ्या .. होळी , गुढीपाडवा , दसरा , हे सगळे सण , उत्सव , समारंभ हे आपल्या हिंदू संस्कृतीने भारतीय अर्थव्यवस्थेला दिलेली अनमोल देणी  आहेत . त्यामुळे हिंदूंना , हिंदू संस्कृतीला नष्ट करू पाहणाऱ्या प्रत्येक गतीविधी , घटना , व्यक्तीसमूह यांच्यावर बारीक लक्ष ठेवा ...विशेषतः राजकारणी लोकांच्या नादी लागू नका जे तुमच्या जाती-जातीत भांडणे लावून स्वतःचा तत्कालीन फायदा करून घेतात .

एकूण काय तर आपले सण, उत्सव , समारंभ , पूजा-अर्चा इ आपल्या पूर्वजांनी अतिशय विचारपूर्वक योजल्या आहेत ..ते करताना समाजातील प्रत्येक घटकाला कसा फायदा होईल व  " एकमेका साह्य करू, अवघे धरू सुपंथ " या उक्तीप्रमाणे सर्वांचा उत्कर्ष कसा होईल हेच त्यांनी बारकाईने योजना करून ठेवले आहे; अर्थात काळाच्या ओघात काही बदल होत राहतात . ते बदल स्वीकारून पुढे जात राहायचे आहे . महान हिंदू धर्म , त्यातील रूढी-परंपरा यांचा सार्थ अभिमान आपण नक्कीच बाळगू व पुढच्या पिढीला ही आपली ताकद कशात आहे ते सांगत राहू !